Giới thiệu

Ở thời cổ đại, tuyến đường mang tên Con đường Tơ Lụa (Silk Road) là biểu tượng của giao thương vượt biên giới giữa các nền văn minh – không chỉ trao đổi hàng hoá mà còn trao đổi văn hoá, công nghệ và kiến thức. Ngày nay, khi khái niệm Kinh tế chia sẻ (sharing economy) trở nên phổ biến, chúng ta có thể nhìn lại và rút ra những điểm tương đồng – cũng như khác biệt – giữa mô hình cổ xưa và mô hình hiện đại. Bài viết này phân tích cách con đường Tơ Lụa đã vận hành như một hệ thống “chia sẻ nguồn lực” thuở trước, và cách kinh tế chia sẻ hiện nay tiếp nối hoặc mở rộng khái niệm ấy.

Con đường Tơ Lụa – Hệ thống chia sẻ nguồn lực trong cổ đại

Khái quát về Con đường Tơ Lụa

Con đường Tơ Lụa không phải chỉ là một con đường đơn lẻ mà là mạng lưới các tuyến đường bộ và biển nối liền Trung Quốc với Trung Á, Trung Đông, châu Âu và Bắc Phi.

• Xuất phát từ thời nhà Hán (khoảng thế kỷ 2 TCN) với nhiệm vụ kết nối kinh đô Trường An (nay là Tây An) với Trung Á.
• Trong khoảng >1500 năm, tuyến đường này đã mang lại trao đổi thương mại lẫn văn hoá giữa các khu vực.
• Hàng hoá như lụa, trà, đồ gốm, đá quý, giấy, thuốc súng… được vận chuyển; đồng thời với đó là luồng ý tưởng, tôn giáo, nghệ thuật được lan truyền.

Tư duy “chia sẻ” trong Con đường Tơ Lụa

Dù thời đó chưa có khái niệm “kinh tế chia sẻ” như hiện nay, nhưng một số yếu tố của mô hình đó đã hiện hữu:

• Chia sẻ nguồn lực vận tải và điểm dừng: Các thương nhân thường tụ hợp thành đoàn lữ hành (caravans) nhằm giảm rủi ro (cướp bóc, thiên nhiên) khi qua sa mạc, núi cao.
• Chia sẻ thông tin và công nghệ: Không chỉ hàng hoá được chia sẻ, mà giấy (papermaking), súng thuốc (gunpowder), la bàn (compass)… từ Trung Quốc lan sang phương Tây và ngược lại.
• Chia sẻ văn hoá và tri thức: Thành phố dọc tuyến đường như các trạm nghỉ (caravanserai) hay chợ biên giới trở thành điểm gặp gỡ giữa các nền văn hoá, tôn giáo – từ Phật giáo, Kitô giáo, Hồi giáo tới các ngôn ngữ và phong cách nghệ thuật.
• Tái sử dụng và phân phối nguồn lực sản xuất: Các khu vực trung chuyển không nhất thiết sản xuất tất cả hàng hoá mà chủ yếu là nơi tái phân phối – từ vùng sản xuất tới vùng tiêu thụ. Điều này tương đồng với logic chia sẻ nguồn lực (logistics, kho bãi, vận tải) trong kinh tế chia sẻ hiện đại.

Vai trò kinh tế và xã hội

• Hệ thống này giúp giảm chi phí giao thương, mở rộng thị trường cho hàng hoá Trung Quốc sang phương Tây và ngược lại – góp phần tạo nên thịnh vượng ở các đô thị ven đường.
• Tăng cường liên kết giữa các vùng, tạo ra phụ thuộc lẫn nhau – giúp ổn định thương mại và cả văn hoá.
• Hệ quả không chỉ là lợi ích kinh tế mà còn lan tỏa văn minh, nghệ thuật và khoa học.

Hạn chế & khác biệt so với kinh tế chia sẻ ngày nay

• Mặc dù có yếu tố “chia sẻ”, nhưng vẫn là hệ thống thương mại có lớp phân cấp rõ ràng (vua/bộ, thương nhân lớn) – khác với mô hình ngang hàng (peer-to-peer) thường thấy trong kinh tế chia sẻ hiện đại.
• Công nghệ thông tin, nền tảng số, định vị thời gian thực… là những yếu tố không có ở thời cổ đại.
• Khả năng mở rộng và tốc độ giao thương thấp hơn rất nhiều so với môi trường hiện đại.
• Rủi ro cao (không có bảo hiểm, không có các nền tảng chia sẻ số) – đồng nghĩa với chi phí và tổn thất có thể lớn.

Kinh tế chia sẻ hiện đại – từ khái niệm tới thực tiễn

Khái niệm và đặc trưng

• “Kinh tế chia sẻ” là mô hình kinh tế trong đó các cá nhân hoặc tổ chức chia sẻ tài nguyên không sử dụng hết (xe, nhà cửa, thời gian, kỹ năng… ) thông qua nền tảng số để tối ưu hoá sử dụng và giảm lãng phí.
• Một phân tích từ World Economic Forum (WEF) cho thấy: với các dữ liệu lớn (big data) và nền tảng số, mô hình chia sẻ sẽ tạo ra nhiều cơ hội việc làm cho các quốc gia tham gia tuyến “Tơ Lụa mới”.

Liên kết tới “Tơ Lụa mới”

• Ngày nay, với sáng kiến như Vành đai và Con đường (Belt and Road Initiative – BRI) do Trung Quốc khởi xướng, mạng lưới giao thương, cơ sở hạ tầng và số hoá đang được thúc đẩy mạnh – tạo tiền đề cho việc phát triển kinh tế chia sẻ giữa các quốc gia.
• Ví dụ: báo cáo cho biết “xây dựng nền tảng Internet và điện toán đám mây dựa trên vành đai kinh tế Tơ Lụa … để thực hiện tích hợp và phân bổ nguồn lực xuyên quốc gia” (một trong những mục tiêu của kinh tế chia sẻ)

Các đặc điểm nổi bật so với mô hình cổ đại

• Tính ngang hàng và nền tảng số: Người dùng có thể trực tiếp chia sẻ tài sản (ví dụ: nhà, xe, kỹ năng) thông qua ứng dụng – không phụ thuộc hoàn toàn vào thương nhân hay nhà nước như thời cổ.
• Tối ưu hoá tài nguyên & giảm lãng phí: Tài sản nhàn rỗi được chia sẻ thay vì bỏ không – ví dụ: Uber, Airbnb, các nền tảng chia sẻ kho, logistics.
• Tốc độ và phạm vi rộng lớn hơn: Nhờ Internet và logistics hiện đại, giao dịch số có thể diễn ra tức thời, xuyên quốc gia.
• Dữ liệu và công nghệ hỗ trợ: Big data, AI, điện toán đám mây giúp kết nối người dùng – giảm chi phí giao dịch và xác định đúng nhu cầu–nguồn cung.
• Chuyển từ thuần túy hàng hoá sang dịch vụ và nền tảng: Trong khi Tơ Lụa cổ đại chủ yếu là hàng hoá vật lý, kinh tế chia sẻ hiện đại quy tụ nhiều loại tài nguyên mềm – như thời gian, dữ liệu, kỹ năng, không gian.

Thách thức và rủi ro

• Vấn đề quản lý và pháp lý: Nền tảng chia sẻ trải qua các thách thức như quyền lao động, bảo hiểm, an toàn người dùng.
• Rủi ro lạm dụng và bất bình đẳng: Mặc dù chia sẻ tài nguyên, nhưng lợi ích có thể nghiêng về nhà sáng lập nền tảng hơn là người dùng nếu không có cơ chế phân phối công bằng.
• Tác động môi trường và xã hội: Dù mục tiêu là tối ưu hoá, nhưng việc phát triển ồ ạt cũng dẫn đến lãng phí (ví dụ: xe đạp chia sẻ ở Trung Quốc) hoặc tăng tải hạ tầng. Đã có báo cáo về việc “bong bóng” trong mô hình chia sẻ.

So sánh – Những bài học từ quá khứ cho hiện tại

Bài học cho Việt Nam và khu vực

• Xây dựng cơ sở hạ tầng số và logistics xuyên biên giới để tận dụng mô hình chia sẻ tài nguyên (như kho bãi, vận tải, dữ liệu).
• Khuyến khích nền tảng cộng đồng và chia sẻ ngang hàng thay vì chỉ đầu tư vào thương mại truyền thống.
• Chú trọng quản trị và khung pháp lý để bảo vệ người tham gia – như bản quyền, lao động, an toàn dữ liệu.
• Học từ lịch sử Con đường Tơ Lụa về việc đa kênh, đa đối tác và đa nền văn hoá: chia sẻ không chỉ trong kinh tế mà còn trong tri thức và văn hoá.
• Cân bằng mục tiêu kinh tế với bền vững môi trường và xã hội – tránh lặp lại tình trạng “lãng phí do mở rộng quá nhanh” như đã thấy trong một số mô hình chia sẻ hiện đại.

Kết luận

Con đường Tơ Lụa và kinh tế chia sẻ, ở hai thời đại khác nhau, thực chất chia sẻ một logic: tối ưu hoá sử dụng nguồn lực và mở rộng kết nối giữa người với người, vùng với vùng. Tuy nhiên, công nghệ số, nền tảng dữ liệu và cách thức tham gia của cá nhân trong thời hiện đại đã làm cho mô hình này có sự biến đổi lớn. Đối với Việt Nam và các nước trong khu vực Đông Nam Á, việc nhìn vào lịch sử kết hợp với xu hướng hiện đại có thể giúp định hướng phát triển nguồn lực, kết nối xuyên biên giới và thúc đẩy mô hình chia sẻ một cách thông minh, bền vững.