Bức tranh thực tế: BHXH và thuế – Lỗ hổng hệ thống

A. Bảo hiểm xã hội (BHXH)

• Tài xế Grab, Be, và giúp việc theo giờ đều được xếp là nhà thầu độc lập, không đóng BHXH bắt buộc, dẫn tới không có BHYT, BHXH hưu trí hay thất nghiệp. Việc này khiến họ không được bảo vệ khi ốm đau, tai nạn, hoặc khi nghỉ hưu .
• Không có gói BH kiểu “linh hoạt theo giờ” phù hợp cho gig workers – đây là lỗ hổng lớn trong hệ thống bảo hiểm Việt .

B. Thuế

• Không có hóa đơn chứng từ từ nền tảng, lao động dễ trốn thuế, chưa được minh bạch thu nhập, và không đóng góp đầy đủ cho tài khóa nhà nước. Điều này cũng khiến họ khó tiếp cận các chế độ phúc lợi xã hội.

Ranh giới mong manh giữa “tự do” và “bóc lột”

A. Linh hoạt nhưng đầy bấp bênh

• Nhiều người tham gia vì muốn linh hoạt – phù hợp với sinh viên, phụ nữ nội trợ, người nông thôn .

T- uy nhiên các yếu tố như thu nhập luôn thay đổi theo mùa, thời tiết, giờ cao điểm; cộng thêm không có bảo hiểm y tế/tai nạn, khiến người lao động dễ rơi vào vòng xoáy "làm việc nhiều, nhưng không được bảo vệ".

B. Giám sát bằng thuật toán, thiếu công bằng

• Thuật toán quyết định cấp đơn, giá cước, chấm điểm và đình tài khoản tài xế – nhưng nền tảng không minh bạch .
• Người lao động không có quyền khiếu nại rõ ràng, dễ bị “đá” vô lý mà không biết nguyên nhân vì "robot" quyết định.

C. Giới hạn đàm phán – không có quyền tổ chức

• Theo báo cáo Fairwork Vietnam, không một nền tảng nào cho phép lao động tự do được tham gia vào đàm phán tập thể – do luật hiện tại chặn quyền này, chỉ có tổ chức ủng hộ duy nhất là VGCL
• Họ càng giống cá nhân bị cô lập, chưa được bảo vệ qua tổ chức nào – dễ dẫn tới bất công.

Vai trò thiết yếu của Nhà nước

A. Pháp lý rõ ràng – xác lập mô hình

• Cần thêm vào Bộ luật Lao động định nghĩa về “lao động nền tảng”, để bắt buộc nền tảng ký hợp đồng và đóng BH tối thiểu giống như Anh, EU .
• Khi đó, gig worker sẽ thuộc luật và không bị loại ngoại trừ.

B. Gói bảo hiểm chống bấp bênh

• Có thể áp dụng mô hình bảo hiểm hybrid như Argentina, Chile: BHYT/BHXH đóng theo giờ làm việc hoặc sự kiện, hỗ trợ tai nạn/phẫu thuật, thất nghiệp ngắn hạn.
• Khuyến khích hình thành hợp tác xã gig để gom lao động nhỏ, đóng bảo hiểm nhóm với chi phí tối ưu.

C. Thuế minh bạch – hóa đơn tự động

• Nền tảng bị yêu cầu cấp hóa đơn tự động cho từng đơn hàng, đảm bảo thu nhập được kiểm soát, giúp người lao động khai thuế dễ dàng và minh bạch.

D. Giám sát thuật toán

• Luật cần quy định: nền tảng phải công khai mô hình thuật toán điều phối, xếp hạng, xử phạt; mô hình sử dụng “cấu hình mở” để kiểm tra chất lượng và công bằng thuật toán.

E. Quyền đàm phán & tập thể

• Nhà nước nên cho phép các tổ chức đại diện gig worker tự lập (beyond VGCL) để thương lượng tập thể về giá, giờ làm, quyền lợi.
• Ví dụ như cơ chế tương tự công đoàn lao động độc lập tại Anh hay EU.

Kinh nghiệm quốc tế

Tổng kết

• Tự do – nhưng không được bảo vệ: Kinh tế chia sẻ tại Việt Nam tạo ra công việc ngắn hạn, lợi nhuận nhanh, nhưng thường không bền vững và không được pháp luật che chở.
• Lỗ hổng rõ nét ở BHXH, BHYT, thuế và quyền đàm phán tập thể.
• Giải pháp căn bản: Pháp luật cần công nhận gig worker, thiết kế bảo hiểm linh hoạt, giám sát thuật toán, và mở đường cho tổ chức đại diện lao động.

✍️ Nền kinh tế chia sẻ sẽ chỉ thực sự công bằng khi người tham gia – dù nhỏ bé nhất – đều được bảo vệ đầy đủ về xã hội, tài chính và pháp lý. Nếu những trụ cột này được xây dựng vững, nền kinh tế chia sẻ tại Việt Nam sẽ không còn là "tự do bị bỏ rơi", mà sẽ trở thành giải pháp công bằng và bền vững.